Song trên đời đã không có ai là kẻ như thế, thì mong gì có
ở những đời sau. Vì thế rốt cuộc, Ngài vẫn phải ôm hận
nghìn thu.
Đức Khổng Tử
Thiên hạ rộng lớn, vẫn có những con đường gọi là độc đạo.
Vũ trụ mênh mông, vẫn để cho thánh nhân độc hành. Sướng
một đời là kẻ tục nhân, hận nghìn thu là bậc cao sĩ. Thế
mà gọi là tục nhân thì bị cho là mắng, gọi là cao sĩ thì
lại bảo rằng khen. Có ai ngờ đạo lý lại sinh ra từ đạo
tặc? Lừa một người thì khó, lừa cả thiên hạ xem chừng dễ
như trở bàn tay. Việc gặp trên đường té ra không đến nỗi
phải ôm hận, việc chứng kiến cả đời, té ra vẫn phải ôm hận
nghìn thu. Vui đến tận cùng thì nét mặt hoảng hốt, buồn
đến tận cùng thì thần thái tỉnh bơ. Ngu đến tận cùng lại
chính là đang ở chỗ chân lý. Hiểu đến tận cùng lại chính
là quay trở lại cái lúc ngu... Rốt cuộc thánh nhân cái gì
cũng giống hệt mọi người, chỉ khác duy nhất chỗ tận cùng
đó mà thôi. - Vẫn “Lời tựa” trong “Luận ngữ Tân thư”. Sau
đây lại xin trích một phần của bộ sách đó:
Khổng Tử và các học trò trên đường sang nước Vệ, gặp một
người đang cày ruộng, bèn sai học trò tới hỏi thăm đường.
Người đi cày trỏ về phía Khổng Tử mà hỏi:
- Người đang ngồi kia là ai vậy?
Học trò đáp:
- Đó là thầy tôi.
Người đi cày bảo:
- Thiên hạ bây giờ lắm đạo, nhiều thầy. Trong nhà vừa mất
trộm, ra ngõ gặp ngay một kẻ xưng là thầy thì còn gì chán
hơn thế nữa. Ta hỏi thầy ngươi là ai mới được chứ?
Học trò đáp:
- Thầy tôi là Khổng Tử. Đạo của thầy tôi là đạo lý, không
phải đạo tặc. Đạo ấy chẳng liên quan gì đến việc trộm cắp
cả.
Người đi cày bảo:
- Thế tại sao cũng gọi là đạo? Chẳng phải cuộc đời bao giờ
cũng chính là một vụ ăn cắp vĩ đại đó sao? Vì thế mới sinh
ra đạo lý. Vậy mà bảo chẳng liên quan gì thì ai mà tin
được. Cái ấy gọi là “đạo tặc khứ, đạo lý lai” (Đạo tặc vừa
đi khỏi, đạo lý liền đến ngay). Hai thứ ấy cứ thay nhau
trở qua trở lại mãi như thế. Khổng Tử thầy ngươi có phải
là người đang tìm đường trở về cái chỗ ngu nhất hay không?
Sao đến bây giờ mà vẫn còn mờ tối thế? Có mỗi một con
đường (độc đạo). Lại có mỗi một người đi (độc hành). Thế
mà còn phải hỏi!
Học trò trở lại thưa. Khổng Tử trầm ngâm một lát rồi than
rằng:
- Đó là một bậc ẩn sĩ đấy. Dạy ta biết nghĩ là Cha, Mẹ.
Dạy ta biết những điều ta nghĩ đã tới đạo hay chưa? chính
là kẻ đi cày kia.
Thấy các học trò ngơ ngác có vẻ chưa hiểu. Khổng Tử nói
tiếp:
- Chẳng phải các ngươi vì quá hăng hái nên lúc nào cũng
sẵn sàng đi nhầm đường đó hay sao? Vì thế thỉnh thoảng mới
cần phải dừng lại hỏi thăm. Giả sử hôm nay ta không nghe
được những lời nói từ miệng người thợ cày kia thì có lẽ
phải ôm hận không biết đến bao giờ.
Một hôm khác, Ngài cùng các học trò đi qua một làng nọ,
gặp một bà mẹ đang ôm lấy anh con trai của mình mà gào
khóc thảm thiết. Anh con trai mũ cao áo dài, hài vớ, cân
đai nghiêm chỉnh, rõ ràng là một kẻ vừa học hành đỗ đạt,
đang sắp sửa được bổ làm quan. Khổng Tử thấy vậy thì lấy
làm lạ, bèn hỏi:
- Con bà có phải là người vừa đỗ cao đó không? Tôi biết,
bà cũng như nhiều người khác, thấy con mình thi đỗ thì
mừng quá đến nỗi phải phát khóc lên đó thôi. Song cớ sao
lại ra chiều thảm thiết như vậy?
Bà lão nâng vạt áo gạt nước mắt, cay đắng trả lời:
- Nào có gì mà mừng với rỡ. Tôi chẳng qua một chữ bẻ đôi
cũng không biết, nên mới phải cho con theo đòi trường ốc
đấy thôi. Ngài là bậc thánh nhân, chắc ngài chẳng lạ gì
cái sự giáo dục bây giờ. Trong trường, người ta toàn nhồi
nhét vào bụng học trò những điều bịp bợm, dối trá, nhằm
biến chúng thành những kẻ u mê, không biết phân biệt đâu
là thực, đâu là giả nữa. Kết quả những hạng gọi là có học
bây giờ nom thì sáng sủa, nghiêm trang đấy, song một nửa
chữ của đạo lý làm người cũng không hiểu, chỉ biết suốt
đời chạy theo danh lợi, tận tụy phục vụ cho cường quyền,
trung thành tuyệt đối với cường quyền... mà thôi. Dạy học
như thế thì có khác gì lừa bịp? Biết con mình bị lừa mà
không làm thế nào được, thì hỏi còn nỗi đau nào lớn hơn?
Nay nó thi đỗ, nghĩa là cái sự lừa ấy đã thành tựu rồi. Vì
thế tôi đang đau khổ đấy chứ. Đâu có mừng rỡ gì.
Khổng Tử lại hỏi:
- Bà là người không biết chữ, sao lại biết chắc rằng con
mình bị lừa?
Bà lão trả lời:
- Đã là một người mẹ thì không cần phải đọc sách mới biết
con mình thay đổi theo chiều hướng nào. Huống chi bây giờ
đang là thời đại của dối trá, dối trá ngự trị từ trên cao
xuống thấp, dối trá tràn lan từ công sở, chợ búa, đến học
đường... Xưa nay học làm người cốt ở học Kinh, Sử. Thế mà
Kinh thì tôi nghe con tôi đọc ra rả, chỉ thấy duy nhất một
thứ kinh giả cầy ở đâu ấy, hình như những chỗ khác người
ta bỏ từ lâu rồi. Sử thì chỉ thấy nhai đi nhai lại một mẩu
bé tí tẹo đã được thổi phồng, được tô son trát phấn, trùm
lên cả ngàn năm sử sách của Ông Cha. Ngay cả văn chương
cũng chỉ thấy học vẹt những thứ văn một chiều, ngợi ca sự
giả dối, tàn nhẫn... Giáo dục như thế chẳng phải lừa mị
thì là cái gì? Thậm chí có khác nào ăn cắp linh hồn của
người ta rồi nhét những thứ đểu giả của mình vào? Học như
thế thì dẫu có đỗ cao đến mấy, thực chất cũng chỉ là một
thứ dở người, tiểu nhân mà thôi, chẳng bao giờ sống nổi
cho ra cái giống người! Rồi thì họ bảo sao nghe vậy, rồi
thì chỉ biết tham lam, đớn hèn... Dẫu họ có ngồi trên đầu,
trên cổ đến muôn năm cũng chẳng hề nhận ra, có khi còn
phải biết ơn họ nữa là khác...
Khổng Tử bảo:
- Thì chính những kẻ đó, vì muốn giữ mãi địa vị đè đầu
cưỡi cổ thiên hạ của mình đến muôn năm (nguyên văn: “vạn
tuế”), cho nên mới đẻ ra cái nền giáo dục ấy. Nay bà có
đồng ý để cho con trai bà đi theo tôi để học lại đạo lý
làm người chăng? Có điều sẽ không thể làm quan được mà
thôi.
Nói rồi Ngài quay lại bảo các học trò:
- Giả sử hôm nay ta không được chứng kiến câu chuyện này,
thì chẳng bao giờ ta biết được cái sự lừa bịp trong giáo
dục nó lại ghê gớm đến thế. Bây giờ ta mới hiểu hết được
câu nói của người thợ cày ngày trước. Thì ra cuộc đời quả
là một vụ ăn cắp vĩ đại. Người ta đã ăn cắp vào đến tận
linh hồn của mỗi con người. May mà thiên hạ vẫn còn có
những bà mẹ không biết chữ như bà mẹ đây. Nếu không thì
chẳng biết đến đời nào ta mới rửa được mối hận này?
Bà lão nghe nói, bấy giờ mới tỏ vẻ mừng rỡ. Bèn vái Khổng
Tử ba vái mà dắt tay người con lại, trao cho Khổng Tử.
Người con đó sau này trở thành một học trò nổi tiếng giỏi
về văn chương của Ngài. Chính là thầy Tử Hạ. Thầy họ Bốc,
tên Thượng, người nước Vệ, nhỏ hơn Khổng Tử tới bốn mươi
tư tuổi. Tử Hạ về sau quả nhiên suốt đời không làm quan,
chỉ mở trường dạy đạo lý và thỉnh thoảng viết sách mà
thôi. Câu chuyện trên chính là được rút ra từ trong sách
của Thầy.
Lại một hôm khác, Khổng Tử cùng các học trò đi qua một
bến đò. Thấy một người ngồi lủi thủi trên bờ, nét mặt buồn
bã, đang ném những viên sỏi xuống dòng sông. Khổng Tử bèn
tới gần hỏi:
- Có điều gì mà người buồn bã vậy?
Người kia không ngẩng mặt lên, chỉ buông một câu nhát
gừng:
- Tôi đang cô đơn.
Khổng Tử bảo:
- Thời buổi đảo điên như thế này mà cô đơn thì cũng không
có gì lạ. Song cô đơn mà còn biết buồn thì chẳng qua chỉ
là cái cô đơn tạm thời, cô đơn trong chốc lát mà thôi. Cô
đơn mà không còn biết buồn là gì nữa mới là sự cô đơn vĩnh
cửu.
Nói xong dắt học trò đi thẳng. Duy có Nhan Hồi còn cố nán
lại hỏi han, biên rõ tên họ, quê quán người ấy lại rồi mới
đuổi theo thầy.
Mấy năm sau, thầy trò lại có dịp qua bến đò ấy. Nhớ lại
chuyện xưa, Nhan Hồi lân la hỏi thăm thì được biết người
kia quả đã tìm được bạn tri kỉ, không còn cô đơn nữa rồi.
Họ Nhan phục quá, bèn hỏi Khổng Tử:
- Năm xưa, làm sao thầy biết kẻ ấy chẳng qua chỉ cô đơn
tạm thời mà thôi?
Khổng Tử trả lời:
- Lòng người nghĩ mà chưa tới thì thôi. Một khi nghĩ mà đã
tới thì có khác gì vũ trụ thu nhỏ (nguyên văn: “tâm đắc
tiểu vũ trụ”). Khi ấy linh tính lúc nào cũng tràn ngập cả
trời đất. Còn cảm thấy buồn nghĩa là vẫn có người tri kỉ ở
đâu đó trong đời, có điều chưa đến lúc gặp đấy mà thôi.
Nhưng cô đơn mà cảm thấy lòng mình lạnh tanh, không còn
biết buồn là gì nữa, thì thế gian quả không còn ai là
người tri kỷ nữa rồi. Như thế mà chỉ cô đơn đến trọn kiếp
thì vẫn còn là may đấy. Việc này ta đã chứng kiến cả cuộc
đời rồi.
Nhân chuyện ấy, có mấy câu truyền lại trong đời như sau:
“Thiên hạ thùy nhân tri kỷ? Hận nhất dạ.
Thiên hạ vô nhân tri kỷ! Hận thiên thu.”
(Còn hỏi được) thiên hạ ai là người tri kỷ? thì (chỉ) hận
một đêm. (Khi đã biết) thiên hạ không còn người tri kỷ nữa
thì hận đến nghìn thu).
Đời sau có người hỏi: Vậy Khổng Tử có phải là người cô
đơn không? Nếu là người cô đơn, thì cô đơn như thế nào?
Khổng Tử đúng là người cô đơn. Không những thế, đó là
người cô đơn vĩnh cửu. Hiểu được lòng mình chỉ có thể là
người tri kỉ. Song trên đời đã không có ai là kẻ như thế,
thì mong gì có ở những đời sau. Vì thế rốt cuộc, Ngài vẫn
phải ôm hận nghìn thu.
ở những đời sau. Vì thế rốt cuộc, Ngài vẫn phải ôm hận
nghìn thu.
Đức Khổng Tử
Thiên hạ rộng lớn, vẫn có những con đường gọi là độc đạo.
Vũ trụ mênh mông, vẫn để cho thánh nhân độc hành. Sướng
một đời là kẻ tục nhân, hận nghìn thu là bậc cao sĩ. Thế
mà gọi là tục nhân thì bị cho là mắng, gọi là cao sĩ thì
lại bảo rằng khen. Có ai ngờ đạo lý lại sinh ra từ đạo
tặc? Lừa một người thì khó, lừa cả thiên hạ xem chừng dễ
như trở bàn tay. Việc gặp trên đường té ra không đến nỗi
phải ôm hận, việc chứng kiến cả đời, té ra vẫn phải ôm hận
nghìn thu. Vui đến tận cùng thì nét mặt hoảng hốt, buồn
đến tận cùng thì thần thái tỉnh bơ. Ngu đến tận cùng lại
chính là đang ở chỗ chân lý. Hiểu đến tận cùng lại chính
là quay trở lại cái lúc ngu... Rốt cuộc thánh nhân cái gì
cũng giống hệt mọi người, chỉ khác duy nhất chỗ tận cùng
đó mà thôi. - Vẫn “Lời tựa” trong “Luận ngữ Tân thư”. Sau
đây lại xin trích một phần của bộ sách đó:
Khổng Tử và các học trò trên đường sang nước Vệ, gặp một
người đang cày ruộng, bèn sai học trò tới hỏi thăm đường.
Người đi cày trỏ về phía Khổng Tử mà hỏi:
- Người đang ngồi kia là ai vậy?
Học trò đáp:
- Đó là thầy tôi.
Người đi cày bảo:
- Thiên hạ bây giờ lắm đạo, nhiều thầy. Trong nhà vừa mất
trộm, ra ngõ gặp ngay một kẻ xưng là thầy thì còn gì chán
hơn thế nữa. Ta hỏi thầy ngươi là ai mới được chứ?
Học trò đáp:
- Thầy tôi là Khổng Tử. Đạo của thầy tôi là đạo lý, không
phải đạo tặc. Đạo ấy chẳng liên quan gì đến việc trộm cắp
cả.
Người đi cày bảo:
- Thế tại sao cũng gọi là đạo? Chẳng phải cuộc đời bao giờ
cũng chính là một vụ ăn cắp vĩ đại đó sao? Vì thế mới sinh
ra đạo lý. Vậy mà bảo chẳng liên quan gì thì ai mà tin
được. Cái ấy gọi là “đạo tặc khứ, đạo lý lai” (Đạo tặc vừa
đi khỏi, đạo lý liền đến ngay). Hai thứ ấy cứ thay nhau
trở qua trở lại mãi như thế. Khổng Tử thầy ngươi có phải
là người đang tìm đường trở về cái chỗ ngu nhất hay không?
Sao đến bây giờ mà vẫn còn mờ tối thế? Có mỗi một con
đường (độc đạo). Lại có mỗi một người đi (độc hành). Thế
mà còn phải hỏi!
Học trò trở lại thưa. Khổng Tử trầm ngâm một lát rồi than
rằng:
- Đó là một bậc ẩn sĩ đấy. Dạy ta biết nghĩ là Cha, Mẹ.
Dạy ta biết những điều ta nghĩ đã tới đạo hay chưa? chính
là kẻ đi cày kia.
Thấy các học trò ngơ ngác có vẻ chưa hiểu. Khổng Tử nói
tiếp:
- Chẳng phải các ngươi vì quá hăng hái nên lúc nào cũng
sẵn sàng đi nhầm đường đó hay sao? Vì thế thỉnh thoảng mới
cần phải dừng lại hỏi thăm. Giả sử hôm nay ta không nghe
được những lời nói từ miệng người thợ cày kia thì có lẽ
phải ôm hận không biết đến bao giờ.
Một hôm khác, Ngài cùng các học trò đi qua một làng nọ,
gặp một bà mẹ đang ôm lấy anh con trai của mình mà gào
khóc thảm thiết. Anh con trai mũ cao áo dài, hài vớ, cân
đai nghiêm chỉnh, rõ ràng là một kẻ vừa học hành đỗ đạt,
đang sắp sửa được bổ làm quan. Khổng Tử thấy vậy thì lấy
làm lạ, bèn hỏi:
- Con bà có phải là người vừa đỗ cao đó không? Tôi biết,
bà cũng như nhiều người khác, thấy con mình thi đỗ thì
mừng quá đến nỗi phải phát khóc lên đó thôi. Song cớ sao
lại ra chiều thảm thiết như vậy?
Bà lão nâng vạt áo gạt nước mắt, cay đắng trả lời:
- Nào có gì mà mừng với rỡ. Tôi chẳng qua một chữ bẻ đôi
cũng không biết, nên mới phải cho con theo đòi trường ốc
đấy thôi. Ngài là bậc thánh nhân, chắc ngài chẳng lạ gì
cái sự giáo dục bây giờ. Trong trường, người ta toàn nhồi
nhét vào bụng học trò những điều bịp bợm, dối trá, nhằm
biến chúng thành những kẻ u mê, không biết phân biệt đâu
là thực, đâu là giả nữa. Kết quả những hạng gọi là có học
bây giờ nom thì sáng sủa, nghiêm trang đấy, song một nửa
chữ của đạo lý làm người cũng không hiểu, chỉ biết suốt
đời chạy theo danh lợi, tận tụy phục vụ cho cường quyền,
trung thành tuyệt đối với cường quyền... mà thôi. Dạy học
như thế thì có khác gì lừa bịp? Biết con mình bị lừa mà
không làm thế nào được, thì hỏi còn nỗi đau nào lớn hơn?
Nay nó thi đỗ, nghĩa là cái sự lừa ấy đã thành tựu rồi. Vì
thế tôi đang đau khổ đấy chứ. Đâu có mừng rỡ gì.
Khổng Tử lại hỏi:
- Bà là người không biết chữ, sao lại biết chắc rằng con
mình bị lừa?
Bà lão trả lời:
- Đã là một người mẹ thì không cần phải đọc sách mới biết
con mình thay đổi theo chiều hướng nào. Huống chi bây giờ
đang là thời đại của dối trá, dối trá ngự trị từ trên cao
xuống thấp, dối trá tràn lan từ công sở, chợ búa, đến học
đường... Xưa nay học làm người cốt ở học Kinh, Sử. Thế mà
Kinh thì tôi nghe con tôi đọc ra rả, chỉ thấy duy nhất một
thứ kinh giả cầy ở đâu ấy, hình như những chỗ khác người
ta bỏ từ lâu rồi. Sử thì chỉ thấy nhai đi nhai lại một mẩu
bé tí tẹo đã được thổi phồng, được tô son trát phấn, trùm
lên cả ngàn năm sử sách của Ông Cha. Ngay cả văn chương
cũng chỉ thấy học vẹt những thứ văn một chiều, ngợi ca sự
giả dối, tàn nhẫn... Giáo dục như thế chẳng phải lừa mị
thì là cái gì? Thậm chí có khác nào ăn cắp linh hồn của
người ta rồi nhét những thứ đểu giả của mình vào? Học như
thế thì dẫu có đỗ cao đến mấy, thực chất cũng chỉ là một
thứ dở người, tiểu nhân mà thôi, chẳng bao giờ sống nổi
cho ra cái giống người! Rồi thì họ bảo sao nghe vậy, rồi
thì chỉ biết tham lam, đớn hèn... Dẫu họ có ngồi trên đầu,
trên cổ đến muôn năm cũng chẳng hề nhận ra, có khi còn
phải biết ơn họ nữa là khác...
Khổng Tử bảo:
- Thì chính những kẻ đó, vì muốn giữ mãi địa vị đè đầu
cưỡi cổ thiên hạ của mình đến muôn năm (nguyên văn: “vạn
tuế”), cho nên mới đẻ ra cái nền giáo dục ấy. Nay bà có
đồng ý để cho con trai bà đi theo tôi để học lại đạo lý
làm người chăng? Có điều sẽ không thể làm quan được mà
thôi.
Nói rồi Ngài quay lại bảo các học trò:
- Giả sử hôm nay ta không được chứng kiến câu chuyện này,
thì chẳng bao giờ ta biết được cái sự lừa bịp trong giáo
dục nó lại ghê gớm đến thế. Bây giờ ta mới hiểu hết được
câu nói của người thợ cày ngày trước. Thì ra cuộc đời quả
là một vụ ăn cắp vĩ đại. Người ta đã ăn cắp vào đến tận
linh hồn của mỗi con người. May mà thiên hạ vẫn còn có
những bà mẹ không biết chữ như bà mẹ đây. Nếu không thì
chẳng biết đến đời nào ta mới rửa được mối hận này?
Bà lão nghe nói, bấy giờ mới tỏ vẻ mừng rỡ. Bèn vái Khổng
Tử ba vái mà dắt tay người con lại, trao cho Khổng Tử.
Người con đó sau này trở thành một học trò nổi tiếng giỏi
về văn chương của Ngài. Chính là thầy Tử Hạ. Thầy họ Bốc,
tên Thượng, người nước Vệ, nhỏ hơn Khổng Tử tới bốn mươi
tư tuổi. Tử Hạ về sau quả nhiên suốt đời không làm quan,
chỉ mở trường dạy đạo lý và thỉnh thoảng viết sách mà
thôi. Câu chuyện trên chính là được rút ra từ trong sách
của Thầy.
Lại một hôm khác, Khổng Tử cùng các học trò đi qua một
bến đò. Thấy một người ngồi lủi thủi trên bờ, nét mặt buồn
bã, đang ném những viên sỏi xuống dòng sông. Khổng Tử bèn
tới gần hỏi:
- Có điều gì mà người buồn bã vậy?
Người kia không ngẩng mặt lên, chỉ buông một câu nhát
gừng:
- Tôi đang cô đơn.
Khổng Tử bảo:
- Thời buổi đảo điên như thế này mà cô đơn thì cũng không
có gì lạ. Song cô đơn mà còn biết buồn thì chẳng qua chỉ
là cái cô đơn tạm thời, cô đơn trong chốc lát mà thôi. Cô
đơn mà không còn biết buồn là gì nữa mới là sự cô đơn vĩnh
cửu.
Nói xong dắt học trò đi thẳng. Duy có Nhan Hồi còn cố nán
lại hỏi han, biên rõ tên họ, quê quán người ấy lại rồi mới
đuổi theo thầy.
Mấy năm sau, thầy trò lại có dịp qua bến đò ấy. Nhớ lại
chuyện xưa, Nhan Hồi lân la hỏi thăm thì được biết người
kia quả đã tìm được bạn tri kỉ, không còn cô đơn nữa rồi.
Họ Nhan phục quá, bèn hỏi Khổng Tử:
- Năm xưa, làm sao thầy biết kẻ ấy chẳng qua chỉ cô đơn
tạm thời mà thôi?
Khổng Tử trả lời:
- Lòng người nghĩ mà chưa tới thì thôi. Một khi nghĩ mà đã
tới thì có khác gì vũ trụ thu nhỏ (nguyên văn: “tâm đắc
tiểu vũ trụ”). Khi ấy linh tính lúc nào cũng tràn ngập cả
trời đất. Còn cảm thấy buồn nghĩa là vẫn có người tri kỉ ở
đâu đó trong đời, có điều chưa đến lúc gặp đấy mà thôi.
Nhưng cô đơn mà cảm thấy lòng mình lạnh tanh, không còn
biết buồn là gì nữa, thì thế gian quả không còn ai là
người tri kỷ nữa rồi. Như thế mà chỉ cô đơn đến trọn kiếp
thì vẫn còn là may đấy. Việc này ta đã chứng kiến cả cuộc
đời rồi.
Nhân chuyện ấy, có mấy câu truyền lại trong đời như sau:
“Thiên hạ thùy nhân tri kỷ? Hận nhất dạ.
Thiên hạ vô nhân tri kỷ! Hận thiên thu.”
(Còn hỏi được) thiên hạ ai là người tri kỷ? thì (chỉ) hận
một đêm. (Khi đã biết) thiên hạ không còn người tri kỷ nữa
thì hận đến nghìn thu).
Đời sau có người hỏi: Vậy Khổng Tử có phải là người cô
đơn không? Nếu là người cô đơn, thì cô đơn như thế nào?
Khổng Tử đúng là người cô đơn. Không những thế, đó là
người cô đơn vĩnh cửu. Hiểu được lòng mình chỉ có thể là
người tri kỉ. Song trên đời đã không có ai là kẻ như thế,
thì mong gì có ở những đời sau. Vì thế rốt cuộc, Ngài vẫn
phải ôm hận nghìn thu.