GIÁO DỤC CON CÁI - Bài 7 : Phương pháp Quan sát
71. Phương pháp hành động mà ta đã xem qua, chú trọng đến việc làm. Phương pháp quan sát mà ta đang nói ở đây, như tên gọi của nó, chú trọng đến quan sát. Cả hai đều đặt nền tảng trên cụ thể và thực tiễn. Cả hai đều đặt trọng tâm vào thế giới thiên nhiên, vào môi trường sinh sống, đều coi nặng tính cách khách quan của kiến thức, và đều có tính cách hướng ngoại.
Phương pháp quan sát độc đáo ở chỗ chú ý đến tương quan giữa những ý niệm và ngôn ngữ trừu tượng của phương pháp cổ điển với những sự kiện cụ thể hàng ngày. Nó cố gắng đưa cho những khái niệm một nội dung và tìm cho những sự kiện một tên gọi, một khái niệm. Từ khái niệm trừu tượng là ‘Mến Chúa’, hay ‘Yêu Người’, phương pháp quan sát đi vào đời sống để lượm ra những hành động tỏ lòng mến Chúa như cầu nguyện, xem lễ, đọc kinh, chịu các bí tích, học hiểu giáo lý,... hoặc những hành động tóm gồm trong chữ yêu ngưới, như thảo kính cha mẹ, thân ái với anh em bà con, hoà hảo với láng diềng, giúp đỡ cho kẻ đói khát được ăn uống; thăm viếng kẻ bệnh tật, cơ đơn; tiếp đón người lạ lẫm; cứu trợ kẻ hoạn nạn, bĩ cực,...; lấy lời lành mà khuyên người, dạy kẻ mê muội, yên ủi kẻ âu lo, răn bảo kẻ có tội, tha kẻ rể ta, nhịn kẻ mất lòng ta, cầu cho kẻ sống và kẻ chết,...
Hai yếu tố chính yếu của phương pháp quan sát là : quan sát và ghi nhận.
72. Quan sát là quan sát thiên nhiên và môi trường ở quanh ta, từ những sự vật to nhỏ cứng mềm, qua các loài sinh vật thảo mộc đủ loại, đến các giống động vật, từ gia cầm đến những giống hoang thú. Và sau nữa là con người, từ những người thân đến những người xa lạ, từ những người lớn đến những đứa trẻ, từ những người sang giầu đến những kẻ nghèo hèn. Sau cùng là các sự cố, từ những sự cố thiên nhiên, trăng mọc, sao lặn, gió thổi, bình minh, hoàng hôn, hạn hán, mây tan, mưa bão, lụt lội, động đất, sấm chớp,... đến những sự cố nhân tạo, làm ăn, xây cất, chiến tranh, cãi cọ, sinh nở, cưới hỏi, tang tóc, giỗ chạp, thờ cúng, học hành, kỹ nghệ, sản xuất, giao thông, thương mãi,... Điều quan trọng ở việc quan sát, để bảo đảm tính chất khách quan, là nó cần phải được quan sát trong toàn thể, không được bỏ qua một góc cạnh nào, ngay cả những góc cạnh có vẻ tầm thường, nhỏ nhoi, vô nghĩa, nếu không, sự quan sát sẽ thành khiếm diện và thiếu vô tư. Đôi khi chính qua những nét có vẻ nhỏ nhoi lại che dấu những điều quan trọng. Trong các khế ước, nhất là những khế ước bảo hiểm, qua những hàng chữ nhỏ ở cuối trang hay che dấu những khoản giao kèo kéo theo một số tiền lớn.
73. Những điều mà trẻ nhỏ đã nhìn thấy, nghe được, ngửi được, sờ được, nếm được,... ghi một ấn tượng sâu xa trong trí não và tâm tư của nó, nó dễ nhớ và hầu như sẽ nhớ mãi suốt đời nó. Sự ghi nhận tự nhiên này, vì là tự nhiên, nên sâu đậm. Đó là một sự ghi nhận tiệm tiến, theo dòng thời gian, đi cùng với cuộc sống, nó có thể ghi nhận ít ỏi, nhưng những điều nó ghi nhận, đều được ghi nhận tốt, nó cấu kết vào tâm tư trẻ, tạo thành cái cấu trúc trí tuệ của nó, và sẽ được mang ra xử dụng mỗi lần có nhu cầu. Các thánh tử đạo Việt Nam sở dĩ sẵn sàng chết chứ không dám chối Chúa, vì ngay từ tấm bé đã được ăn ngủ trong lòng những gia đình kính sợ Chúa. Trong thực tế, không phải trẻ nhỏ nào cũng có những kinh nghiệm như nhau. Nhiều trẻ Việt Nam ở hải ngoại không được biết đến họ hàng, ông bà chú bác, dòng tộc. Nhiều trẻ nhỏ sống ở thành thị không hề được thấy cây chanh, cây bưởi, cây táo, cây lê, con bò, con trâu, con heo, con gà. Đó là lý do khiến các nhà giáo dục dùng đến hình ảnh, âm thanh, gọi chung là phương pháp thính thị để giúp trẻ nhỏ dễ dàng ghi nhận những những dữ kiện mà nó khơng được may mắn quan sát trong cuộc sống tự nhiên, thực tế hằng ngày. Từ khoảng hai chục năm nay, nghĩa là từ thập niên 1990, một phương pháp quản trị xí nghiệp mới đã được thành hình, đó là phương pháp ‘Quản lý tri thức’ (Knowledge Management, Gestion des savoirs), mà mục tiêu không xa với phương pháp giáo dục bằng quan sát là bao xa. Quản lý tri thức ở ba cấp : từ dữ kiện, qua tin tức, đến tri thức. Và qua bốn hành động chính là tạo ra tri thức, ghi nhớ bảo quản tri thức, chia sẻ tri thức và xử dụng tri thức. Trong bốn hành động này, một dụng cụ rất quan trọng là làm được một sổ liệt kê và ghi nhớ những kiến thức đã được tạo ra.
74. Nhìn vào kết quả của phương pháp làm sổ quan sát, nhiều người tưởng rằng đó là việc đơn giản và dễ dàng. Thực ra, để làm được một sổ quan sát có giá trị và hiệu lực, cần có một phương pháp. Phương pháp này, cũng như tất cả những phương pháp khác, luôn luôn giả thiết việc xác định hướng đi muốn tới, giá trị muốn bảo trì, nhu cầu muốn thoả mãn, mục tiêu muốn đạt. Từ đó, tìm ra những nguồn kiến thức, nguồn kinh nghiệm, nguồn thư liệu có thể cung cấp những dữ kiện, những thông tin, những kiến thức đáp ứng được mục tiêu. Rồi kiếm ra và chọn được những dữ kiện, thông tin và kiến thức thỏa đáng, chính xác, đáng tin và thực dụng, qua và trong những thư liệu có thể xử dụng. Sau đó, phân tích và xếp loại những kiến thức hoặc thư liệu đó thành một tổ chức, trong một cấu trúc có hệ thống, hầu có thể dễ dàng tìm lại được để xử dụng mỗi khi cần.
Công việc làm sổ quan sát này, như vậy, cũng giống như kiến tạo một mạng lưới « Intranet » của một xí nghiệp để thâu góp, tích trữ, bảo quản, phổ biến, cung ứng các dữ liệu, tin tức, kiến thức hầu giúp các nhân viên luôn luôn có tài liệu cập nhật, chính xác và đáng tin mà xử dụng hàng ngày, trong các công việc phải làm và các quyết định phải lấy, từ lập trình, khuyến mãi, sản xuất, chi dụng, bán hàng, đến quản lý nhân viên, mua sắm vật dụng, khai báo thuế má, dầu tư,..
Công việc làm sổ quan sát cũng giống như công việc làm một tiểu luận cao hoc, kỹ sư, để kết thúc học trình, vừa tổng kết những điều đã học, vừa gợi ra những sáng kiến mới. Và cao hơn nữa, nói cho cùng, dưới khía cạnh mục tiêu và phương pháp làm việc, nó cũng giống như một luận án tiến sĩ, là tổng kết của một công trình sưu khảo, tìm tòi lâu dài và nghiêm chỉnh, vạch ra một hướng đi cho những công việc trong tương lai. Tiểu luận cao học, kỹ sư hay luận án tiến sĩ giúp cac tân khoa định hướng tư tưởng, kiến thức và hoạt động chuyên nghiệp trong tương lai thế nào, thì sổ quan sát cũng hướng dẫn người quan sát hành động trong tương lai như vậy.
TRẦN VĂN CẢNH
tranvancanh_paris@yahoo.fr
71. Phương pháp hành động mà ta đã xem qua, chú trọng đến việc làm. Phương pháp quan sát mà ta đang nói ở đây, như tên gọi của nó, chú trọng đến quan sát. Cả hai đều đặt nền tảng trên cụ thể và thực tiễn. Cả hai đều đặt trọng tâm vào thế giới thiên nhiên, vào môi trường sinh sống, đều coi nặng tính cách khách quan của kiến thức, và đều có tính cách hướng ngoại.
Phương pháp quan sát độc đáo ở chỗ chú ý đến tương quan giữa những ý niệm và ngôn ngữ trừu tượng của phương pháp cổ điển với những sự kiện cụ thể hàng ngày. Nó cố gắng đưa cho những khái niệm một nội dung và tìm cho những sự kiện một tên gọi, một khái niệm. Từ khái niệm trừu tượng là ‘Mến Chúa’, hay ‘Yêu Người’, phương pháp quan sát đi vào đời sống để lượm ra những hành động tỏ lòng mến Chúa như cầu nguyện, xem lễ, đọc kinh, chịu các bí tích, học hiểu giáo lý,... hoặc những hành động tóm gồm trong chữ yêu ngưới, như thảo kính cha mẹ, thân ái với anh em bà con, hoà hảo với láng diềng, giúp đỡ cho kẻ đói khát được ăn uống; thăm viếng kẻ bệnh tật, cơ đơn; tiếp đón người lạ lẫm; cứu trợ kẻ hoạn nạn, bĩ cực,...; lấy lời lành mà khuyên người, dạy kẻ mê muội, yên ủi kẻ âu lo, răn bảo kẻ có tội, tha kẻ rể ta, nhịn kẻ mất lòng ta, cầu cho kẻ sống và kẻ chết,...
Hai yếu tố chính yếu của phương pháp quan sát là : quan sát và ghi nhận.
72. Quan sát là quan sát thiên nhiên và môi trường ở quanh ta, từ những sự vật to nhỏ cứng mềm, qua các loài sinh vật thảo mộc đủ loại, đến các giống động vật, từ gia cầm đến những giống hoang thú. Và sau nữa là con người, từ những người thân đến những người xa lạ, từ những người lớn đến những đứa trẻ, từ những người sang giầu đến những kẻ nghèo hèn. Sau cùng là các sự cố, từ những sự cố thiên nhiên, trăng mọc, sao lặn, gió thổi, bình minh, hoàng hôn, hạn hán, mây tan, mưa bão, lụt lội, động đất, sấm chớp,... đến những sự cố nhân tạo, làm ăn, xây cất, chiến tranh, cãi cọ, sinh nở, cưới hỏi, tang tóc, giỗ chạp, thờ cúng, học hành, kỹ nghệ, sản xuất, giao thông, thương mãi,... Điều quan trọng ở việc quan sát, để bảo đảm tính chất khách quan, là nó cần phải được quan sát trong toàn thể, không được bỏ qua một góc cạnh nào, ngay cả những góc cạnh có vẻ tầm thường, nhỏ nhoi, vô nghĩa, nếu không, sự quan sát sẽ thành khiếm diện và thiếu vô tư. Đôi khi chính qua những nét có vẻ nhỏ nhoi lại che dấu những điều quan trọng. Trong các khế ước, nhất là những khế ước bảo hiểm, qua những hàng chữ nhỏ ở cuối trang hay che dấu những khoản giao kèo kéo theo một số tiền lớn.
73. Những điều mà trẻ nhỏ đã nhìn thấy, nghe được, ngửi được, sờ được, nếm được,... ghi một ấn tượng sâu xa trong trí não và tâm tư của nó, nó dễ nhớ và hầu như sẽ nhớ mãi suốt đời nó. Sự ghi nhận tự nhiên này, vì là tự nhiên, nên sâu đậm. Đó là một sự ghi nhận tiệm tiến, theo dòng thời gian, đi cùng với cuộc sống, nó có thể ghi nhận ít ỏi, nhưng những điều nó ghi nhận, đều được ghi nhận tốt, nó cấu kết vào tâm tư trẻ, tạo thành cái cấu trúc trí tuệ của nó, và sẽ được mang ra xử dụng mỗi lần có nhu cầu. Các thánh tử đạo Việt Nam sở dĩ sẵn sàng chết chứ không dám chối Chúa, vì ngay từ tấm bé đã được ăn ngủ trong lòng những gia đình kính sợ Chúa. Trong thực tế, không phải trẻ nhỏ nào cũng có những kinh nghiệm như nhau. Nhiều trẻ Việt Nam ở hải ngoại không được biết đến họ hàng, ông bà chú bác, dòng tộc. Nhiều trẻ nhỏ sống ở thành thị không hề được thấy cây chanh, cây bưởi, cây táo, cây lê, con bò, con trâu, con heo, con gà. Đó là lý do khiến các nhà giáo dục dùng đến hình ảnh, âm thanh, gọi chung là phương pháp thính thị để giúp trẻ nhỏ dễ dàng ghi nhận những những dữ kiện mà nó khơng được may mắn quan sát trong cuộc sống tự nhiên, thực tế hằng ngày. Từ khoảng hai chục năm nay, nghĩa là từ thập niên 1990, một phương pháp quản trị xí nghiệp mới đã được thành hình, đó là phương pháp ‘Quản lý tri thức’ (Knowledge Management, Gestion des savoirs), mà mục tiêu không xa với phương pháp giáo dục bằng quan sát là bao xa. Quản lý tri thức ở ba cấp : từ dữ kiện, qua tin tức, đến tri thức. Và qua bốn hành động chính là tạo ra tri thức, ghi nhớ bảo quản tri thức, chia sẻ tri thức và xử dụng tri thức. Trong bốn hành động này, một dụng cụ rất quan trọng là làm được một sổ liệt kê và ghi nhớ những kiến thức đã được tạo ra.
74. Nhìn vào kết quả của phương pháp làm sổ quan sát, nhiều người tưởng rằng đó là việc đơn giản và dễ dàng. Thực ra, để làm được một sổ quan sát có giá trị và hiệu lực, cần có một phương pháp. Phương pháp này, cũng như tất cả những phương pháp khác, luôn luôn giả thiết việc xác định hướng đi muốn tới, giá trị muốn bảo trì, nhu cầu muốn thoả mãn, mục tiêu muốn đạt. Từ đó, tìm ra những nguồn kiến thức, nguồn kinh nghiệm, nguồn thư liệu có thể cung cấp những dữ kiện, những thông tin, những kiến thức đáp ứng được mục tiêu. Rồi kiếm ra và chọn được những dữ kiện, thông tin và kiến thức thỏa đáng, chính xác, đáng tin và thực dụng, qua và trong những thư liệu có thể xử dụng. Sau đó, phân tích và xếp loại những kiến thức hoặc thư liệu đó thành một tổ chức, trong một cấu trúc có hệ thống, hầu có thể dễ dàng tìm lại được để xử dụng mỗi khi cần.
Công việc làm sổ quan sát này, như vậy, cũng giống như kiến tạo một mạng lưới « Intranet » của một xí nghiệp để thâu góp, tích trữ, bảo quản, phổ biến, cung ứng các dữ liệu, tin tức, kiến thức hầu giúp các nhân viên luôn luôn có tài liệu cập nhật, chính xác và đáng tin mà xử dụng hàng ngày, trong các công việc phải làm và các quyết định phải lấy, từ lập trình, khuyến mãi, sản xuất, chi dụng, bán hàng, đến quản lý nhân viên, mua sắm vật dụng, khai báo thuế má, dầu tư,..
Công việc làm sổ quan sát cũng giống như công việc làm một tiểu luận cao hoc, kỹ sư, để kết thúc học trình, vừa tổng kết những điều đã học, vừa gợi ra những sáng kiến mới. Và cao hơn nữa, nói cho cùng, dưới khía cạnh mục tiêu và phương pháp làm việc, nó cũng giống như một luận án tiến sĩ, là tổng kết của một công trình sưu khảo, tìm tòi lâu dài và nghiêm chỉnh, vạch ra một hướng đi cho những công việc trong tương lai. Tiểu luận cao học, kỹ sư hay luận án tiến sĩ giúp cac tân khoa định hướng tư tưởng, kiến thức và hoạt động chuyên nghiệp trong tương lai thế nào, thì sổ quan sát cũng hướng dẫn người quan sát hành động trong tương lai như vậy.
TRẦN VĂN CẢNH
tranvancanh_paris@yahoo.fr