FREIBURG - Sáng chúa nhật hôm 25-9-2011, ĐTC đã đến khu vực phi trường máy bay du lịch ở Freiburg để cử hành thánh lễ cuối cùng trong cuộc viếng thăm tại Đức.
Hơn 100 ngàn người thuộc giáo phận Freiburg, cũng như từ các giáo phận khác của Đức và cả từ Thụy Sĩ cùng như các nước láng giềng đã tề tựu về đây, cùng với các GM của họ. Buổi lễ này cũng được coi là một cuộc hành hương toàn nước Đức.
Xe bọc kính chở ĐTC đã tiến qua các lối đi để chào thăm các tín hữu dưới bầu trời nắng thu thật đẹp.
Đồng tế với ĐTC có hàng trăm GM và cùng với đông đảo linh mục. Hai ca đoàn với gần 1 ngàn ca viên đã đảm trách phần thánh ca.
Trong lời chào mừng ĐTC đầu thánh lễ, Đức TGM Zollitsch cho biết rất nhiều tín hữu từ xa đã đi cả đêm để đến đây dự lễ với ĐTC và ngài nói: ”Đây thực là Giáo hội của thế giới”! Đức TGM cũng nhắc lại rằng Freiburg là một thành phố của Caritas, cơ quan bác ái của Giáo Hội Công Giáo, một tổ chức có 500 ngàn nhân viên trên toàn nước Đức.
Bài giảng của ĐTC:
Trong bài giảng, ĐTC đã dựa vào lời nguyện cũng như các bài đọc của ngày lễ để nêu bật quyền năng từ bi của Thiên Chúa, đồng thời mời gọi các tín hữu hãy ra khỏi tình trạng giữ đạo vì thói quen, hãy hoán cải, noi gương khiêm tốn và tuân phục của Chúa Giêsu Kitô, can đảm tiến bước trên con đường đức tin. Ngài nói:
Đối với tôi thật là cảm động khi cử hành tại đây Thánh Lễ tạ ơn, với bao nhiêu người đến từ các miền của nước Đức và các nước láng giềng. Chúng ta hãy dâng lời cảm tạ trước tiên lên Thiên Chúa, trong Ngài chúng ta sống và cử động. Nhưng tôi cũng muốn cám ơn tất cả anh chị em vì đã cầu nguyện cho người kế vị thánh Phêrô để người có thể tiếp tục thi hành sứ vụ trong vui tươi và tín tưởng hy vọng, cũng như củng cố anh chị em trong đức tin”.
Nhắc đến kinh tổng nguyện của ngày lễ tuyên xưng ”Thiên Chúa biểu lộ quyền năng nhất là qua lòng từ bi và tha thứ..”, ĐTC nhận xét rằng ”có những nhà thần học, đứng trước bao nhiêu điều kinh khủng xảy ra trong thế giới ngày nay, họ nói rằng Thiên Chúa không thể là toàn năng. Phần chúng ta, đứng trước điều đó, chúng ta tuyên xưng Thiên Chúa là Đấng Toàn Năng, Đấng Sáng tạo trời đất. Chúng ta vui mừng và biết ơn vì Chúa toàn năng. Nhưng đồng thời chúng ta cũng ý thức rằng Chúa thực thi quyền năng của ngài theo thể thức khác với cách thức con người thường làm. Chính Chúa đặt giới hạn cho quyền năng của ngài khi nhìn nhận tự do của các thụ tạo mà ngài dựng nên. Chúng ta vui mừng vì hồng ân tự do, nhưng khi chúng ta thấy những điều kinh khủng vì tự do của con người, chúng ta kinh hãi. Chúng ta hãy tín thác nơi Thiên Chúa, quyền năng của Chúa được biểu lộ nhất là qua lòng từ bi và tha thứ. Anh chị em tín hữu thân mến, chúng ta hãy tin chắc rằng: Thiên Chúa muốn cứu thoát dân ngài. Ngài muốn cứu độ chúng ta. Luôn luôn và nhất là trong thời kỳ nguy hiểm, có những thay đổi toàn diện, Chúa gần gũi chúng ta, con tim của Chúa cảm động vì chúng ta, ngài cúi mình trên chúng ta.
Dụ ngôn 2 người con
Đề cập đến dụ ngôn trong Phúc Âm nói về hai người con: người thứ I thưa xin vâng mà lại không thực hiện lời cha; người thứ 2 ban đầu khước từ, nhưng rồi lại thi hành lời cha, ĐTC nói:
”Sứ điệp của dụ ngôn thật là rõ: lời nói chẳng đáng kể gì, nhưng chỉ hành động, sự hoán cải và tin tưởng mới đáng kể. Chúa Giêsu gửi sứ điệp này cho các thượng tế và các kỳ mục trong dân, nghĩa là những chuyên gia về tôn giáo trong dân Israel. Thoạt đầu họ thưa xin vâng thánh ý Chúa. Nhưng rồi lòng đạo đức của họ trở thành thói quen, và họ chẳng còn quan tâm đến Thiên Chúa nữa. Vì thế, họ coi sứ điệp của Gioan Tẩy Giả và sứ điệp của Chúa Giêsu là điều làm cho họ khó chịu. Và Chúa kết luận dụ ngôn với những lời quyết liệt: ”Những người thu thuế và mại dâm sẽ vào nước Chúa trước các ngươi..”. Nói theo ngôn ngữ thời nay, câu đó hơn kém có nghĩa là ”những người không biết Chúa, nhưng họ vẫn thao thức băn khoăn tìm Chúa; những người đau khổ vì tội lỗi chúng ta và ước muốn một con tim thanh sạch, họ gần nước Thiên Chúa hơn những tín hữu theo thói quen, những người từ nay chỉ nhìn thấy trong Giáo hội như một guồng máy, mà con tim của họ không được đức tin đánh động”.
ĐTC minh xác rằng: ”Lời Chúa Giêsu phải làm cho chúng ta suy nghĩ, đánh động chúng ta. Nhưng điều này không có nghĩa là tất cả những người sống trong Giáo hội và làm việc cho Giáo Hội bị coi là xa lạ với Chúa Giêsu và Nước Chúa. Không, tuyệt đối là không. Đúng hơn, đây là lúc phải chân thành nồng nhiệt cám ơn bao nhiêu nhân viên cộng tác và những người thiện nguyện, nếu không có họ thì đời sống trong các giáo xứ và trong toàn thể Giáo Hội không thể tiến hành được. Giáo Hội Công Giáo tại Đức có nhiều tổ chức xã hội và bác ái trong đó tình bác ái đối với tha nhân được thực thi theo thể thức hữu hiệu về mặt xã hội, cho đến tận bờ cõi trái đất. Tôi muốn bày tỏ lòng biết ơn và quí chuộng đối với tất cả những người dấn thân trong tổ chức Caritas Đức, hoặc trong các tổ chức khác, hoặc quảng đại dành thời giờ, sức lực để thi hành các công tác thiện nguyện trong xã hội. Việc phục vụ này trước tiên đòi phải có khả năng khách quan và chuyên nghiệp. Nhưng trong tinh thần giáo huấn của Chúa Giêsu, cần có cái gì hơn nữa: cần có con tim mở rộng, để cho tình yêu Chúa Kitô đánh động, và qua đó mang lại cho tha nhân đang cần chúng ta, không phải một sự phục vụ chuyên môn mà thôi, nhưng cả tình yêu trong đó Thiên Chúa Đấng yêu thương, Chúa Kitô trở nên hữu hình đối với tha nhân. Vì thế, chúng ta hãy tự hỏi: đâu là quan hệ bản thân của tôi với Thiên Chúa, trong kinh nguyện, trong việc tham dự thánh lễ Chúa nhật, trong việc đào sâu đức tin nhờ suy niệm Kinh Thánh và học Sách Giáo Lý của Giáo Hội Công Giáo? Các bạn thân mến, xét cho cùng, việc canh tân Giáo Hội chỉ có thể thực hiện được qua sự sẵn sàng hoán cải và nhờ một niềm tin được đổi mới.
Hy sinh noi gương Chúa Giêsu
Tiếp tục bài giảng thánh lễ sáng hôm qua tại phi trường Freiburg bên Đức, ĐTC nhận xét rằng trong bài Phúc Âm hôm nay có nói một cách huyền nhiệm về người con thứ ba: người con đã thưa xin vâng và làm điều cha đã truyền. Đó là Người Con duy nhất của Thiên Chúa, Đức Giêsu Kitô, Đấng tụ họp tất cả chúng ta ở đây... Trong sự khiêm tốn và vâng phục, Chúa Giêsu đã chu toàn thánh ý Chúa Cha, đã chịu chết trên thập giá vì anh chị em mình và đã cứu chuộc chúng ta khỏi sự kiêu hãnh và ngoan cố. Chúng ta hãy cảm tạ Người vì sự hy sinh và uốn gối trước danh Chúa và cùng với các môn đệ thế hệ đầu tiên của Chúa tuyên xưng rằng: ”Đức Giêsu Kitô là Chúa - xin tôn vinh Thiên Chúa Cha” (Pl 2,10). Đời sống Kitô phải tiếp tục được đo lường theo mẫu mực Chúa Kitô: ”Anh chị em hãy có cùng tâm tình của Chúa Giêsu Kitô” (Pl 2,5).
ĐTC nói tiếp: ”Các bạn thân mến, cùng với thánh Phaolô, tôi dám nhắn nhủ anh chị em rằng: anh chị em hãy làm cho niềm vui của tôi được trọn vẹn bằng cách kiên vững đoàn kết trong Chúa Kitô! Giáo hội tại Đức sẽ vượt thắng những thách đố lớn của hiện tại và tương lai, và sẽ tiếp tục là men trong xã hội nếu các LM, những người thánh hiến và tín hữu giáo dân của Chúa Kitô cộng tác trong sự đoàn kết, trong niềm trung thành với ơn gọi của mình; nếu các giáo xứ, các cộng đoàn và các phong trào nâng đỡ và làm cho nhau được phong phú; nếu các tín hữu đã chịu phép rửa và phép thêm sức, hiệp nhất với Đức GM, giơ cao ngọn đuốc đức tin không bị biến thái và để cho kiến thức phong phú và khả năng của mình được soi sáng. Giáo hội tại Đức sẽ tiếp tục là một phúc lành cho cộng đoàn Công giáo thế giới, nếu tiếp tục trung thành hiệp nhất với các Đấng Kế Vị Thánh Phêrô và các Tông Đồ, nếu quan tâm cộng tác bằng nhiều cách với các nước thuộc miền truyền giáo và để cho mình được lây niềm vui đức tin của các Giáo Hội trẻ.
Thực hành khiêm tốn
Trong phần kết của bài giảng, ĐTC nhắc nhở các tín hữu về lời khuyên của thánh Phaolô về việc thực thi sự khiêm tốn:
”Anh chị em đừng làm gì vì cạnh tranh hoặc dư danh, nhưng mỗi người trong anh chị em, với tất cả lòng khiêm tốn, hãy con người khác hơn mình. Mỗi người đừng tìm tư lợi, nhưng ích lợi cho tha nhân” (Pl 2,3-4). Đời sống Kitô là một cuộc sống cho tha nhân, khiêm tốn dấn thân cho người khác và công ích. Anh chị em tín hữu thân mến, khiêm tốn là một nhân đức ngày nay không được người ta quí trọng lắm. Nhưng các môn đệ của Chúa biết rằng nhân đức này có thể nói là dầu làm tiến trình đối thoại được phong phú, làm cho sự cộng tác được dễ dàng và sự hiệp nhất có tính chất thành tâm. Trong tiếng la tinh, khiêm nhường là Humilitas, có liên hệ tới humus, nghĩa làm gắn liền với đất, với thực tại. Những người khiêm tốn đứng bằng cả hai chân trên mặt đất. Nhưng nhất là họ lắng nghe Chúa Kitô là Lời của Thiên Chúa, Lời này không ngừng canh tân Giáo Hội và mọi phần tử của Giáo Hội.
”Chúng ta hãy cầu xin Chúa ơn can đảm và khiêm tốn tiến bước trên con đường đức tin, kín múc nơi lòng từ bi phong phú của Chúa và luôn hướng nhìn về Chúa Kitô là Lời đổi mới mọi sự, là ”Đường, là Sự Thật và là sự Sống” cho chúng ta (Ga 14,6), là tương lai của chúng ta. Amen”
Các quan sát viên ghi nhận rằng ĐTC muốn ám chỉ đến tiến trình đối thoại giữa các GM và các nhà thần học cũng như các thành phần dân Chúa tại Đức mới khởi sự từ tháng 7 năm nay, để đưa Giáo Hội tại Đức ra khỏi tình trạng khủng hoảng.
Cuối thánh lễ, ĐTC đã chủ sự kinh Truyền Tin. Ngài mời gọi các tín hữu khi đọc kinh này hãy hiệp với lời thưa Xin Vâng của Mẹ Maria và tín thác gắn bó với vẻ đẹp của kế hoạch Thiên Chúa, cũng như sự quan phòng của Chúa dành cho chúng ta trong ân thánh của Ngài. Như thế, cả trong cuộc sống chúng ta, tình yêu Thiên Chúa sẽ trở nên như xác thể, ngày càng thành hình. Chúng ta đừng sợ giữa bao nhiêu bận tâm, lo lắng. Thiên Chúa nhân từ, và đồng thời chúng ta cảm thấy được cộng đồng bao nhiêu tín hữu nâng đỡ.
Thánh lễ kết thúc lúc gần 12 giờ với phép lành của ĐTC và mọi người cùng hát kinh Te Deum, Tạ Ơn.
Sau thánh lễ, ĐTC đã về Đại chủng viện để dùng bữa trưa với 90 GM thuộc HĐGM Đức và các vị thuộc đoàn tùy tùng vào lúc 1 giờ trưa.
Ban chiều vào lúc gần 4 giờ rưỡi, ngài gặp gỡ 16 vị Thẩm phán tòa bảo hiến cũng là tòa án tối cao của Liên bang Đức, rồi đến nhà hòa nhạc cách đó gần 2 cây số rưỡi để gặp gỡ 1.500 tín hữu. Nhà hòa nhạc này cũng là một trung tâm hội nghị có kiến trúc tân kỳ. Trong 15 năm qua, từ sau khi được khánh thánh, trung tâm đã tiếp đón hơn 6 ngàn sinh hoạt như hội nghị, hòa nhạc, kịch nghệ, v.v.
Lúc gần 7 giờ chiều, ĐTC đã ra phi trường Lahr để đáp máy bay về Roma. Tổng thống Christian Wulff cùng phu nhân, cùng với chính quyền địa phương và giáo quyền đã có mặt tại đây tiễn biệt Đức Thánh Cha.
Hơn 100 ngàn người thuộc giáo phận Freiburg, cũng như từ các giáo phận khác của Đức và cả từ Thụy Sĩ cùng như các nước láng giềng đã tề tựu về đây, cùng với các GM của họ. Buổi lễ này cũng được coi là một cuộc hành hương toàn nước Đức.
Xe bọc kính chở ĐTC đã tiến qua các lối đi để chào thăm các tín hữu dưới bầu trời nắng thu thật đẹp.
Đồng tế với ĐTC có hàng trăm GM và cùng với đông đảo linh mục. Hai ca đoàn với gần 1 ngàn ca viên đã đảm trách phần thánh ca.
Trong lời chào mừng ĐTC đầu thánh lễ, Đức TGM Zollitsch cho biết rất nhiều tín hữu từ xa đã đi cả đêm để đến đây dự lễ với ĐTC và ngài nói: ”Đây thực là Giáo hội của thế giới”! Đức TGM cũng nhắc lại rằng Freiburg là một thành phố của Caritas, cơ quan bác ái của Giáo Hội Công Giáo, một tổ chức có 500 ngàn nhân viên trên toàn nước Đức.
Bài giảng của ĐTC:
Trong bài giảng, ĐTC đã dựa vào lời nguyện cũng như các bài đọc của ngày lễ để nêu bật quyền năng từ bi của Thiên Chúa, đồng thời mời gọi các tín hữu hãy ra khỏi tình trạng giữ đạo vì thói quen, hãy hoán cải, noi gương khiêm tốn và tuân phục của Chúa Giêsu Kitô, can đảm tiến bước trên con đường đức tin. Ngài nói:
Đối với tôi thật là cảm động khi cử hành tại đây Thánh Lễ tạ ơn, với bao nhiêu người đến từ các miền của nước Đức và các nước láng giềng. Chúng ta hãy dâng lời cảm tạ trước tiên lên Thiên Chúa, trong Ngài chúng ta sống và cử động. Nhưng tôi cũng muốn cám ơn tất cả anh chị em vì đã cầu nguyện cho người kế vị thánh Phêrô để người có thể tiếp tục thi hành sứ vụ trong vui tươi và tín tưởng hy vọng, cũng như củng cố anh chị em trong đức tin”.
Nhắc đến kinh tổng nguyện của ngày lễ tuyên xưng ”Thiên Chúa biểu lộ quyền năng nhất là qua lòng từ bi và tha thứ..”, ĐTC nhận xét rằng ”có những nhà thần học, đứng trước bao nhiêu điều kinh khủng xảy ra trong thế giới ngày nay, họ nói rằng Thiên Chúa không thể là toàn năng. Phần chúng ta, đứng trước điều đó, chúng ta tuyên xưng Thiên Chúa là Đấng Toàn Năng, Đấng Sáng tạo trời đất. Chúng ta vui mừng và biết ơn vì Chúa toàn năng. Nhưng đồng thời chúng ta cũng ý thức rằng Chúa thực thi quyền năng của ngài theo thể thức khác với cách thức con người thường làm. Chính Chúa đặt giới hạn cho quyền năng của ngài khi nhìn nhận tự do của các thụ tạo mà ngài dựng nên. Chúng ta vui mừng vì hồng ân tự do, nhưng khi chúng ta thấy những điều kinh khủng vì tự do của con người, chúng ta kinh hãi. Chúng ta hãy tín thác nơi Thiên Chúa, quyền năng của Chúa được biểu lộ nhất là qua lòng từ bi và tha thứ. Anh chị em tín hữu thân mến, chúng ta hãy tin chắc rằng: Thiên Chúa muốn cứu thoát dân ngài. Ngài muốn cứu độ chúng ta. Luôn luôn và nhất là trong thời kỳ nguy hiểm, có những thay đổi toàn diện, Chúa gần gũi chúng ta, con tim của Chúa cảm động vì chúng ta, ngài cúi mình trên chúng ta.
Dụ ngôn 2 người con
Đề cập đến dụ ngôn trong Phúc Âm nói về hai người con: người thứ I thưa xin vâng mà lại không thực hiện lời cha; người thứ 2 ban đầu khước từ, nhưng rồi lại thi hành lời cha, ĐTC nói:
”Sứ điệp của dụ ngôn thật là rõ: lời nói chẳng đáng kể gì, nhưng chỉ hành động, sự hoán cải và tin tưởng mới đáng kể. Chúa Giêsu gửi sứ điệp này cho các thượng tế và các kỳ mục trong dân, nghĩa là những chuyên gia về tôn giáo trong dân Israel. Thoạt đầu họ thưa xin vâng thánh ý Chúa. Nhưng rồi lòng đạo đức của họ trở thành thói quen, và họ chẳng còn quan tâm đến Thiên Chúa nữa. Vì thế, họ coi sứ điệp của Gioan Tẩy Giả và sứ điệp của Chúa Giêsu là điều làm cho họ khó chịu. Và Chúa kết luận dụ ngôn với những lời quyết liệt: ”Những người thu thuế và mại dâm sẽ vào nước Chúa trước các ngươi..”. Nói theo ngôn ngữ thời nay, câu đó hơn kém có nghĩa là ”những người không biết Chúa, nhưng họ vẫn thao thức băn khoăn tìm Chúa; những người đau khổ vì tội lỗi chúng ta và ước muốn một con tim thanh sạch, họ gần nước Thiên Chúa hơn những tín hữu theo thói quen, những người từ nay chỉ nhìn thấy trong Giáo hội như một guồng máy, mà con tim của họ không được đức tin đánh động”.
ĐTC minh xác rằng: ”Lời Chúa Giêsu phải làm cho chúng ta suy nghĩ, đánh động chúng ta. Nhưng điều này không có nghĩa là tất cả những người sống trong Giáo hội và làm việc cho Giáo Hội bị coi là xa lạ với Chúa Giêsu và Nước Chúa. Không, tuyệt đối là không. Đúng hơn, đây là lúc phải chân thành nồng nhiệt cám ơn bao nhiêu nhân viên cộng tác và những người thiện nguyện, nếu không có họ thì đời sống trong các giáo xứ và trong toàn thể Giáo Hội không thể tiến hành được. Giáo Hội Công Giáo tại Đức có nhiều tổ chức xã hội và bác ái trong đó tình bác ái đối với tha nhân được thực thi theo thể thức hữu hiệu về mặt xã hội, cho đến tận bờ cõi trái đất. Tôi muốn bày tỏ lòng biết ơn và quí chuộng đối với tất cả những người dấn thân trong tổ chức Caritas Đức, hoặc trong các tổ chức khác, hoặc quảng đại dành thời giờ, sức lực để thi hành các công tác thiện nguyện trong xã hội. Việc phục vụ này trước tiên đòi phải có khả năng khách quan và chuyên nghiệp. Nhưng trong tinh thần giáo huấn của Chúa Giêsu, cần có cái gì hơn nữa: cần có con tim mở rộng, để cho tình yêu Chúa Kitô đánh động, và qua đó mang lại cho tha nhân đang cần chúng ta, không phải một sự phục vụ chuyên môn mà thôi, nhưng cả tình yêu trong đó Thiên Chúa Đấng yêu thương, Chúa Kitô trở nên hữu hình đối với tha nhân. Vì thế, chúng ta hãy tự hỏi: đâu là quan hệ bản thân của tôi với Thiên Chúa, trong kinh nguyện, trong việc tham dự thánh lễ Chúa nhật, trong việc đào sâu đức tin nhờ suy niệm Kinh Thánh và học Sách Giáo Lý của Giáo Hội Công Giáo? Các bạn thân mến, xét cho cùng, việc canh tân Giáo Hội chỉ có thể thực hiện được qua sự sẵn sàng hoán cải và nhờ một niềm tin được đổi mới.
Hy sinh noi gương Chúa Giêsu
Tiếp tục bài giảng thánh lễ sáng hôm qua tại phi trường Freiburg bên Đức, ĐTC nhận xét rằng trong bài Phúc Âm hôm nay có nói một cách huyền nhiệm về người con thứ ba: người con đã thưa xin vâng và làm điều cha đã truyền. Đó là Người Con duy nhất của Thiên Chúa, Đức Giêsu Kitô, Đấng tụ họp tất cả chúng ta ở đây... Trong sự khiêm tốn và vâng phục, Chúa Giêsu đã chu toàn thánh ý Chúa Cha, đã chịu chết trên thập giá vì anh chị em mình và đã cứu chuộc chúng ta khỏi sự kiêu hãnh và ngoan cố. Chúng ta hãy cảm tạ Người vì sự hy sinh và uốn gối trước danh Chúa và cùng với các môn đệ thế hệ đầu tiên của Chúa tuyên xưng rằng: ”Đức Giêsu Kitô là Chúa - xin tôn vinh Thiên Chúa Cha” (Pl 2,10). Đời sống Kitô phải tiếp tục được đo lường theo mẫu mực Chúa Kitô: ”Anh chị em hãy có cùng tâm tình của Chúa Giêsu Kitô” (Pl 2,5).
ĐTC nói tiếp: ”Các bạn thân mến, cùng với thánh Phaolô, tôi dám nhắn nhủ anh chị em rằng: anh chị em hãy làm cho niềm vui của tôi được trọn vẹn bằng cách kiên vững đoàn kết trong Chúa Kitô! Giáo hội tại Đức sẽ vượt thắng những thách đố lớn của hiện tại và tương lai, và sẽ tiếp tục là men trong xã hội nếu các LM, những người thánh hiến và tín hữu giáo dân của Chúa Kitô cộng tác trong sự đoàn kết, trong niềm trung thành với ơn gọi của mình; nếu các giáo xứ, các cộng đoàn và các phong trào nâng đỡ và làm cho nhau được phong phú; nếu các tín hữu đã chịu phép rửa và phép thêm sức, hiệp nhất với Đức GM, giơ cao ngọn đuốc đức tin không bị biến thái và để cho kiến thức phong phú và khả năng của mình được soi sáng. Giáo hội tại Đức sẽ tiếp tục là một phúc lành cho cộng đoàn Công giáo thế giới, nếu tiếp tục trung thành hiệp nhất với các Đấng Kế Vị Thánh Phêrô và các Tông Đồ, nếu quan tâm cộng tác bằng nhiều cách với các nước thuộc miền truyền giáo và để cho mình được lây niềm vui đức tin của các Giáo Hội trẻ.
Thực hành khiêm tốn
Trong phần kết của bài giảng, ĐTC nhắc nhở các tín hữu về lời khuyên của thánh Phaolô về việc thực thi sự khiêm tốn:
”Anh chị em đừng làm gì vì cạnh tranh hoặc dư danh, nhưng mỗi người trong anh chị em, với tất cả lòng khiêm tốn, hãy con người khác hơn mình. Mỗi người đừng tìm tư lợi, nhưng ích lợi cho tha nhân” (Pl 2,3-4). Đời sống Kitô là một cuộc sống cho tha nhân, khiêm tốn dấn thân cho người khác và công ích. Anh chị em tín hữu thân mến, khiêm tốn là một nhân đức ngày nay không được người ta quí trọng lắm. Nhưng các môn đệ của Chúa biết rằng nhân đức này có thể nói là dầu làm tiến trình đối thoại được phong phú, làm cho sự cộng tác được dễ dàng và sự hiệp nhất có tính chất thành tâm. Trong tiếng la tinh, khiêm nhường là Humilitas, có liên hệ tới humus, nghĩa làm gắn liền với đất, với thực tại. Những người khiêm tốn đứng bằng cả hai chân trên mặt đất. Nhưng nhất là họ lắng nghe Chúa Kitô là Lời của Thiên Chúa, Lời này không ngừng canh tân Giáo Hội và mọi phần tử của Giáo Hội.
”Chúng ta hãy cầu xin Chúa ơn can đảm và khiêm tốn tiến bước trên con đường đức tin, kín múc nơi lòng từ bi phong phú của Chúa và luôn hướng nhìn về Chúa Kitô là Lời đổi mới mọi sự, là ”Đường, là Sự Thật và là sự Sống” cho chúng ta (Ga 14,6), là tương lai của chúng ta. Amen”
Các quan sát viên ghi nhận rằng ĐTC muốn ám chỉ đến tiến trình đối thoại giữa các GM và các nhà thần học cũng như các thành phần dân Chúa tại Đức mới khởi sự từ tháng 7 năm nay, để đưa Giáo Hội tại Đức ra khỏi tình trạng khủng hoảng.
Cuối thánh lễ, ĐTC đã chủ sự kinh Truyền Tin. Ngài mời gọi các tín hữu khi đọc kinh này hãy hiệp với lời thưa Xin Vâng của Mẹ Maria và tín thác gắn bó với vẻ đẹp của kế hoạch Thiên Chúa, cũng như sự quan phòng của Chúa dành cho chúng ta trong ân thánh của Ngài. Như thế, cả trong cuộc sống chúng ta, tình yêu Thiên Chúa sẽ trở nên như xác thể, ngày càng thành hình. Chúng ta đừng sợ giữa bao nhiêu bận tâm, lo lắng. Thiên Chúa nhân từ, và đồng thời chúng ta cảm thấy được cộng đồng bao nhiêu tín hữu nâng đỡ.
Thánh lễ kết thúc lúc gần 12 giờ với phép lành của ĐTC và mọi người cùng hát kinh Te Deum, Tạ Ơn.
Sau thánh lễ, ĐTC đã về Đại chủng viện để dùng bữa trưa với 90 GM thuộc HĐGM Đức và các vị thuộc đoàn tùy tùng vào lúc 1 giờ trưa.
Ban chiều vào lúc gần 4 giờ rưỡi, ngài gặp gỡ 16 vị Thẩm phán tòa bảo hiến cũng là tòa án tối cao của Liên bang Đức, rồi đến nhà hòa nhạc cách đó gần 2 cây số rưỡi để gặp gỡ 1.500 tín hữu. Nhà hòa nhạc này cũng là một trung tâm hội nghị có kiến trúc tân kỳ. Trong 15 năm qua, từ sau khi được khánh thánh, trung tâm đã tiếp đón hơn 6 ngàn sinh hoạt như hội nghị, hòa nhạc, kịch nghệ, v.v.
Lúc gần 7 giờ chiều, ĐTC đã ra phi trường Lahr để đáp máy bay về Roma. Tổng thống Christian Wulff cùng phu nhân, cùng với chính quyền địa phương và giáo quyền đã có mặt tại đây tiễn biệt Đức Thánh Cha.